Nazwy handlowe i regionalne

• Dąb szypułkowy - dąb letni (Polska), Früheiche, Stioleiche, Sommereiche (Niemcy), European oak (Wielka Brytania, USA), Cheneblanc, Chene pedoncule, Gravelin (Francja), Farnia, Rovere (Włochy), Carballo (Hiszpania), Europees eiken (Holandia), Skogsek (Szwecja), Kissma mese(Turcja), Ballud aswad ingilizi (kraje arabskie)

• Dąb bezszypułkowy - dąb zimowy (Polska), Traubeneiche, Wintereiche, Späteiche, Spessart-Eiche (Niemcy), Sessile oak (Wielka Brytania), Chene rouvre, Chene a Trochet (Francja), Eschio, Quercia (Włochy), Bergek (Szwecja), Roura (Hiszpania).

Oznaczenia botaniczne

Znanych jest około 250 gatunków dębu, licznerasy i odmiany, z tego 150 w Azji, 80 w Ameryce Północnej i 20 w Europie.

Gatunki podobne

Quercus alba L., Quercus cerriesL., Quercus pubescens Willd., Quercus suber L.,Quercusvelutina Lam., Quercus spp.

Dąb 100-letni na siedlisku boru mieszanego 
świeżego w Zielonce k. Poznania 
fot. Tadeusz Dudziak

Występowanie

W Polsce występują dwa gatunki dębu: Quercus robur L. - dąb szypułkowy oraz Quercus petraea Liebl. - dąb bezszypułkowy. Zasięg tego ostatniego gatunku na terenie Polski jest ograniczony - obejmuje on bowiem swym zasięgiem Europę Zachodnią, od północnej Norwegii i Szwecji do północnej części Półwyspu Pirenejskiego. Nie sięga on również tak daleko na wschód. Północna granica występowania dębu bezszypułkowego biegnie od Królewca w kierunku Białegostoku, Puszczy Białowieskiej, Kowla w kierunku północno-wschodnim. Dąb bezszypułkowy, gatunek mający większe wymagania siedliskowe, jego zasięg obejmuje większą część Europy, występuje w całej Europie z wyjątkiem południowej Szkocji. Na północy sięga 59-62° szerokości geograficznej. Brak go w Finlandii i północnej części byłego Związku Radzieckiego. Jest on gatunkiem nizinnymi w górach sięga do 600-700 m n.p.m. Dąb tworzy liczne zespoły leśne, czy to domieszane z innymi gatunkami, bądź  rzewostany lite. Powierzchnia lasów dębowych w kraju wynosi 5,6% powierzchni naszych drzewostanów. Należy również odnotować występowanie dębu czarnego. Występuje on jako drewno okrągłe, które przez stulecia przelegiwało w bagnach lub starorzeczach. Sole żelaza w połączeniu z garbnikami zawartymi w drewnie nadają mu szaroczarne zabarwienie. Jest to poszukiwany surowiec do wyrobu drobnych produktów rękodzieła, a także do celów meblarskich, do intarsji i innych wyrobów o charakterze artystycznym.

Charakterystyka

Dąb szypułkowy - nazwa dębu wywodzi się z tego, iż owoce rosną na długich do 8 cm szypułkach. Drzewo osiąga wysokość do50 m i średnicę 1,5-2,0 m. Pień jest prosty, dobrze wyrośnięty, często skręcony i do wysokości 15 m bez gałęzi. Kora jest gruba, głęboko spękana, ciemnoszara. Granica pomiędzy bielem a twardzielą jest bardzo wyraźna, biel ogólnie wąski, barwy żółtawo-białej. Nie jest on odporny na warunki atmosferyczne, dlatego nie ma istotnego znaczenia gospodarczego i oddziela się go przed przeróbką. Twardziel w stanie świeżym - szarożółta, z czasemj est ciemniejsza do barwy jasno-, a następnie ciemnobrązowej. Przyrosty roczne i strefy przyrostu nie są przejrzyste.

Dąb bezszypułkowy - ma pień cylindryczny, sięgający zwykle do wierzchołka, nie tak rozgałęziony, jak u dębu szypułkowego. Kora jest cienka, jasnoszara do żółtawej, z wiekiem łuskowata, płytko spękana. Owoce - mniejsze są osadzone na krótkich szypułkach. Drewno podobne do drewna dębu szypułkowego. Jest wprawdzie częściej wąskosłoiste, drobnosłoistei zalicza się go do wartościowszych. Przy tej samej szerokości przyrostów rocznych drewno dębu bezszypułkowego ma większą masę niż drewno dębu szypułkowego.Przejście strefy drewna wczesnego w późne jest nieco gwałtowniejsze.
Właściwości i cechy obu wymienionych gatunków dębu są bardzo zbliżone.

Rysunek słoisty, prążkowany, z wyraźnymi "lusterkami". Drewno połyskliwe i dekoracyjne. Zapach w stanie świeżym kwaskowaty. 

Obróbka mechaniczna: ogólnie dobra, choć zależna od szerokości przyrostów rocznych. Drewno podatne do obróbki płaskiego i obwodowego skrawania. Cienkie elementy drewna przed łączeniem na gwoździe i śruby należy wstępnie nawiercać.

Suszenie: przeciętnie dobre. Wykazuje skłonność do pękania i paczenia, dlatego suszenie zaleca się przeprowadzać powoli

Sklejanie: ogólnie dobre.

Obróbka powierzchni:  jest dobra, daje się bejcować, podatne do obróbki tzw. matowienia; przy lakierowaniu stosować wypełniacze porów, zaleca się również środki światłoochronne.

Inne: możliwe jest zasinienie spowodowane przez korozję metali.

Wady drewna: krzywizny, niecylindryczność, przemieszczenia twardzieli, skręt włókien, nieregularny układ słojów rocznych, niepełne twardzielowanie, przebarwienia oksydacyjne, spękania spowodowane mrozem, rozwidlenia, uszkodzenia przez pioruny, zgnilizna, chodniki owadzie.

Trwałość: biel nietrwały, twardziel trwała także w wodzie, odporna na warunki atmosferyczne.

Właściwości fizyczne:  gęstość w stanie suchym - 390-650-930 kg/m³, gęstość przy wilgotności 12-15%- 430-690-960 kg/m³, gęstość po ścięciu - 900-1150 kg/m³, skurcz: wzdłuż włókien - 0,4%, w kierunku promieniowym - 3,5-4,7%, w kierunku stycznym-7,7-10,0%, objętościowy-12,2-15,0%.

Właściwości mechaniczne: wytrzymałość na zginanie statyczne: Quercus robur - 74-88-105 MPa, Quercus petraea - 78-110-117 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym:Quercus robur - 10 000-11700-13 200 MPa, Quercus petraea - 9200-13 000-13500 MPa, wytrzymałość na ściskanie: Quercus robur - 54-61-67 MPa, Quercus petraea - 48-65-70 MPa, wytrzymałość na rozciąganie wzdłuż włókien- 50-90-180 MPa, wytrzymałość na rozciąganie w poprzek włókien - 2,6-4,0-9,6MPa, udarność - 1-6-16 J/cm², łupliwość - około 0,4 MPa promieniowo, wytrzymałość na skręcanie - 11-20 MPa, twardość Brinella na płaszczyźnie podłużnej - około 66 MPa, trwałość Brinella na płaszczyźnie poprzecznej- około 34 MPa.

Zastosowanie: jako drewno na okleiny, przeważnie skrawane okleiny zewnętrzne; drewno na meble, okładziny i parkiety; drewno konstrukcyjne średnich wymagań w konstrukcjach naziemnych, podziemnych, budownictwie wodnym, do budowy statków, maszyn i pojazdów; drewno specjalne na podkłady i beczki; dobre do toczenia i snycerki, do produkcji płyt pilśniowych i wiórowych, do produkcji mebli rustykalnych, paneli, listew. Kora jest cennym surowcem garbarskim.

Informacje dodatkowe: na okleiny lepiej nadaje się drewno wąskosłoiste, drobnosłoiste. W zależności od szerokości przyrostów rocznych przyjmuje się następujące pojęcia o "twardości" drewna: poniżej1 mm - miękkie, 1-2 mm - nieco twardsze, 2-3 - pół-twarde, powyżej 3 mm- twarde.
Wymagana jest ścinka zimowa i intensywna ochrona drewna okrągłego, przetarcie po okorowaniu, staranne ułożenie w stosy. Zaleca się zabezpieczanie czół i niedopuszczenie do kontaktu z wodą (niebezpieczeństwo powstania tzw. plam garbnikowych).

Różne: Odnośnie wieku dębów powstało wiele legend i obiegowych stwierdzeń. C. Pacyniak, który zajmował się wiekiem najstarszych drzew w Polsce stwierdził, że najstarszy dąb bezszypułkowy w Polsce rośnie w Turowie (województwo opolskie) i ma 369 lat, natomiast najstarszy dąb szypułkowy w Polsce rośnie w Bąkowie (wieś i gmina Warlubie w województwie bydgoskim). Słynne tzw. 1000-letnie dęby rogalińskie są w rzeczywistości znacznie młodsze - najstarszy z nich ma 609 lat.

W świętych gajach Słowian dąb - po starosłowiańsku "dąbr", stąd dąbrowa - był drzewem świętym. W Grecji starożytnej było to drzewo Zeusa, utożsamiane z bogiem błyskawic i ognia, gdyż znana do dziś jest skłonność dębów do"ściągania" błyskawic i piorunów.
Dąb należy do najstarszych gatunków drzew, od 65 milionów lat istniał w paleocenie - trzeciorzędzie.
Oprócz dwóch wymienionych dębów, w Polsce rośnie jeszcze dąb omszony(Quercus pubescens), a także mieszańce pozostałych dębów. Ogółem występuje na świecie 200 gatunków dębów.

INSTYTUT TECHNOLOGII DREWNA

Opracowanie: 
doc. dr inż. Stanisław Spława-Neyman 
mgr inż. Zofia Owczarzak